Toekomstvaardigheden

De afgelopen jaren gonst het in onderwijsland van de termen als ‘21e-eeuwse vaardigheden’, ‘toekomstige skills’ en ‘future literacy’. Het World Economic Forum (WEF) publiceert regelmatig lijstjes van competenties die straks onmisbaar zouden zijn in onze snel veranderende arbeidsmarkt. Zo kwam recentelijk uit hun Future of Jobs Report dat analytisch denken, veerkracht en sociale invloed bovenaan de lijst staan van meest gevraagde vaardigheden in 2025-2030 (bron: humanresourcesonline.net).

Wat opvalt is dat de nadruk vaak ligt op ‘aanpasbaarheid’ en ‘inzetbaarheid’ binnen een voortdurend veranderende economie. Ongetwijfeld is dat deels noodzakelijk: met snelle technologisch veranderingen, digitale transformaties en een groenere economie is er vraag naar allerlei nieuwe competenties, van big data tot AI en ‘environmental stewardship’. Maar moeten we het hbo-onderwijs reduceren tot een kweekvijver voor specifieke vaardigheden, zoals “resilience, flexibility & agility” en “leadership and social influence”? Ik denk dat we – zeker in het Nederlandse onderwijs – een veel van skillsets verwerven.

Meer dan vaardigheidstraining

Opleiden is immers niet alleen maar een kwestie van skillsets verwerven. Om maar een paar dwarsstraten te noemen:

• Jezelf leren kennen:
  ontdekken waar je interesses liggen, wat je drijft en welk werk of project jou écht energie geeft. Plezier beleven.

• Volwassen worden:
  leren hoe je zelfstandig keuzes maakt, hoe je reflecteert op je gedrag en je eigen verantwoordelijkheid pakt.

• Weten waar je wel en niet goed in bent:
  het ontwikkelen van een realistisch zelfbeeld en leren hoe je kunt samenwerken met mensen die andere kwaliteiten hebben.

• Een gevoel van thuis voelen
  in een (kennis)gemeenschap: weten dat je er niet alleen voor staat.

• Experimenteren:
  niet alleen met nieuwe technologieën, maar ook sociaal, bijvoorbeeld met verschillende communicatiestijlen, rollen in projecten, of manieren van samenwerken.

De schaduwkant van digitalisering

Hoewel digitalisering veel deuren opent – denk aan wereldwijde toegang tot informatie, nieuwe leervormen en innovatieve technologieën – kent deze ontwikkeling ook een minder besproken keerzijde. Studenten van nu zijn opgegroeid met digitale technologie, maar dat betekent niet automatisch dat ze digitaal vaardig of weerbaar zijn. Ik zie veel jongeren die sneller scrollen, dan dat ze denken. Meer delen en  niet denken over gevolgen of latere impact.  het lijkt alsof ze makkelijker geloven in plaats van checken om het echt zo is

Weten wat écht is

In een tijdperk van deepfakes, AI-gegenereerde beelden en misinformatie op schaal, is het belangrijk dat studenten (en docenten) leren herkennen wat echt is en wat niet. Dit gaat veel verder dan “bronvermelding”.  Zoals:

• Inzicht in algoritmische vooringenomenheid (waarom zie ik deze informatie?)

• Kritisch mediabewustzijn (welke belangen zitten achter dit kanaal?)

• Beoordelingsvermogen van authenticiteit (hoe weet ik of een video, uitspraak of beeld waarheidsgetrouw is?)

We willen toch voorkomen dat we een speelbal van politieke beïnvloeding, commerciële manipulatie en sociale druk.
Dit zien we nu al, zelfs in de hoogste regionen van de politiek.

De illusie van verbondenheid

Tegelijkertijd leidt digitalisering vaak tot een vorm van oppervlakkige sociale connectie: veel contacten, maar weinig diepgang. Studenten geven regelmatig aan zich eenzaam te voelen, ondanks hun constante online aanwezigheid. Dit vraagt om bewustwording en begeleiding vanuit de menselijke verbinding. Hoe onderhoud je betekenisvolle relaties in een digitale wereld? Hoe herken je (en bescherm je jezelf tegen) online groepsdruk, cancelcultuur of haatreacties? Hoe houd je ruimte voor offline rust en zelfreflectie?

‘Rebellie’ en het durven tegenspreken

Het Future of Jobs Report van het WEF ziet de transitie naar een groenere economie en andere mondiale macrotrends als kans: er ontstaan volgens het rapport 170 miljoen nieuwe banen wereldwijd. Tegelijkertijd wordt gesproken over de noodzaak van vaardigheden als creatief denken, leiderschap en empathie. Maar in een wereld die steeds meer onder druk staat, of dat nu gaat om klimaat, grondstoffen of sociale ongelijkheid, is ook kritisch durven zijn een onmisbare ‘soft skill’.

• Durven ‘nee’ zeggen tegen leiders, bedrijven of structuren die niet bijdragen aan een duurzame toekomst.
• Collectief verantwoordelijkheid nemen als beroepsgroep of sector om misstanden aan te kaarten, in plaats van louter te streven naar persoonlijke wendbaarheid of succes.
• Ruimte voor andere perspectieven: het WEF biedt één (sterk economische) bril; laten we ook andere geluiden meenemen, bijvoorbeeld de sociale, culturele of ecologische dimensies.

Onderwijs gaat niet alleen om het volgen van trends, maar ook om studenten te leren hoe zij deze trends kritisch kunnen bevragen en, indien nodig, kunnen veranderen.

Hoe verhoudt dit zich tot het Nederlandse hbo?

In het hbo gaan we uit van de beroepspraktijk, maar ook van de bredere persoonlijke en professionele ontwikkeling van studenten. De vraag is hoe we met de grote nadruk op ‘inzetbaarheid’ en ‘skills’ een waardevolle verbinding houden met:

• Leren omgaan met onzekerheid: niet alleen wendbaar, maar ook weerbaar zijn als er geen eenvoudige antwoorden meer zijn.
• Sociale en ethische verantwoordelijkheid: welke rol spelen hbo’ers in de maatschappelijke uitdagingen van nu en de toekomst?
• Lifelong learning vs. studiekeuze: hoe zorgen we dat jongeren niet alleen kiezen voor wat ‘nu hot’ is, maar zich ook op langere termijn breed ontwikkelen?

We zouden bijvoorbeeld in minoren en keuzetrajecten meer ruimte kunnen geven aan interdisciplinaire vraagstukken, sociale innovatie en kritische reflectie op de eigen toekomstige rol in de samenleving. Niet elk vak hoeft direct te leiden tot een meetbare competentie, maar juist tot nieuwe manieren van denken en samenwerken.

Lijst van het WEF

De lijst van het WEF (analytisch denken, AI-bekwaamheid, veerkracht, et cetera) is niet onbelangrijk. De arbeidsmarkt zal blijven veranderen en het hbo staat voor de uitdaging studenten daarop voor te bereiden. Maar laat dit geen keurslijf worden waarin we vergeten dat onderwijs breder is dan de optelsom van vaardigheden.

Een ware ‘toekomstvaardigheid’ is uiteindelijk misschien wel kritisch bewustzijn: kunnen doorzien waarom bepaalde competenties op een gegeven moment ‘in’ zijn, durven twijfelen en bevragen, en tegelijkertijd zelfbewust richting kunnen geven aan je leven en loopbaan.

Het is de taak van het hbo om studenten niet alleen klaar te stomen voor wat de economie volgend jaar vraagt, maar ook om ze te helpen vormgeven aan een betere, eerlijkere en duurzamere toekomst. Dat vraagt om meer dan simpelweg “skills trainen”: het vergt visievorming, maatschappelijke betrokkenheid, zelfreflectie – en soms ook het lef om tegen de stroom in te durven gaan.

Bron: humanresourcesonline.net.
Gebaseerd op het World Economic Forum (WEF) Future of Jobs Report.

Vind ik leuk