Over een dodo die geen dodo was en YouTube als rariteitenkabinet

Deze zomervakantie had ik twee dingen echt hoog op mijn verlanglijstje staan. Een daarvan was het zien van rariteitenkabinetten.

Cabinets of curiosities

Rariteiten kabinetten, in het Engels cabinets of curiosities zijn zo divers mogelijke verzamelingen van zeldzame of bijzondere kunst, natuurhistorische, oudheidkundige, en wetenschappelijke voorwerpen en instrumenten die verwondering en nieuwsgierigheid oproepen. Rariteitenkabinetten werden ten toon gesteld in de huiskamer of groeiden soms zelf uit tot aparte vertrekken die van onder tot boven gevuld en behangen waren met rariteiten. Eigenaren nodigden vrienden uit en organiseerden zelfs speciale kijkdagen om hun rariteitenkabinetten te bezichtigen.

Ontdekkingsreizen en wetenschappelijke ontdekkingen

Rariteitenkabinetten waren met name in de zestiende, zeventiende   maar ook nog in de achttiende eeuw  een modetrend. Tijdens de Renaissance periode vonden vele ontdekkingsreizen en wetenschappelijke ontdekkingen plaats. Ontdekkingsreizigers maakten kennis met nieuwe, voor hen nog onbekende dieren, planten en volkeren. Zij brachten dieren, planten en andere kunst- en oudheidkundige voorwerpen mee terug om zo te delen wat ze hadden ontdekt. Het kopen, verzamelen en tentoonstellen van deze zeldzame objecten was in eerste instantie vooral populair onder monarchen en edellieden en later ook onder wetenschappers en priesters.

Status, vermaak en uitdragen van het eigen wereldbeeld

Het doel van deze verzamelingen was indruk te maken, te vermaken en informeren. Rariteitenkabinetten waren in wezen de voorlopers van de musea. Het bezitten van zo uitgebreid mogelijke rariteitenkabinetten en de kennis over deze voorwerpen gaf de eigenaar status. De verzameling werd ook wel gezien als de representatie van de kosmos met als middelpunt de verzamelaar zelf. De manier waarop de voorwerpen geordend waren en de uitleg die de eigenaar hierbij gaf, vertelde iets over zijn wereldbeeld en hemzelf als persoon. Rariteitenkabinetten gaven bezoekers de kans kennis te nemen van voor hen nog onbekende aspecten van de wereld. De rariteiten waren echte ‘conversatie stukken’. Ze werden in gezelschap te besproken en droegen bij aan het verrijken en soms zelfs bijstellen van het wereldbeeld van de bezoekers.

Voor een uitgebreidere uitleg over de geschiedenis en voorbeelden van rariteitenkabinetten bekijk dit filmpje van de BBC:

 

De dodo die geen dodo was

Tijdens deze zomervakantie kreeg ik de kans om rariteiten kabinetten uit de achttiende eeuw te bezoeken in de Strahov bibliotheek in Praag.

De setting alleen al was indrukwekkend. Een prachtig beschilderde en rijkelijk gevulde bibliotheek met meer dan 42.000 antieke boeken met in de hal daarnaast meer dan 15 rariteitenkabinetten gevuld met planten, dieren, insecten, oude geschriften en kunst. Een van de pronkstukken van deze rariteitenkabinetten was volgens een van de surveillanten de dodo.

De dodo

De dodo is een vogel die al eeuwen tot de verbeelding spreekt. Hij is vermoedelijk tussen 1680 en 1690 uitgestorven op de enige plek waar de dodo voorkwam; het eiland Mauritius. Het curieus uitziende dier dat niet kon vliegen en geen natuurlijke vijanden had doet fabelachtig aan. Het feit dat het dier alleen op Mauritius voorkwam en zijn overblijfselen slechts op een plaats op het eiland zijn teruggevonden, terwijl de vogel op het hele eiland voorkwam, maakt dat vele mensen nieuwsgierig zijn naar zijn oorsprong en levenswijze.

De uitroeiing van de Dodo wordt geweten aan de passerende zeelieden. De zeelieden verveelden zich en hadden honger. De dodo’s waren een makkelijke prooi. De ratten die de schepen met zich meebrachten aten de eieren van de dodo op. Deze schattig en grappig ogende vogel is na zijn uitsterven een symbool geworden voor het verdwijnen van diersoorten als gevolg van de aantasting van de natuur door mensen.

Het nut van kennis en nieuwsgierigheid

Ik herinnerde me dat de dodo centraal stond tijdens een aantal afleveringen van ‘De wereld van Boudewijn Büch’ die ik op 13-jarige leeftijd had gezien. De (te) jong overleden schrijver en verzamelaar vertelde enthousiast en liefdevol over de dodo. Ik herkende niet veel terug van een Dodo in dit rare uitgedroogde overblijfsel in Praag. Hierdoor twijfelde ik of dit wel een echte dodo was. Ik controleerde de website van het museum maar ook hier werd de dodo vol trots vermeld.

Ik ging op zoek naar meer informatie. Eerst las ik wat algemene informatie over de dodo om te controleren of mijn beeld van de dodo wel klopte. Toen ik vervolgens dodo Praag in Google intypte kwam ik erachter dat in 2000 een andere Nederlander zich ook had afgevraagd of deze ‘dodo’ in Praag werkelijk een dodo was. Hij deed destijds een oproep op internet en kreeg 17 jaar later een antwoord op zijn vraag van het Miramar museum in Vledder (Drenthe).

Jenny Hanivers en andere niet bestaande diersoorten

Wat bleek? De bijzondere dodo uit Praag was geen dodo, maar een met de hand bewerkte en gemummificeerde gitaarhaai een rog-achtige vis. Zeelieden uit Antwerpen prepareerden en verkochten deze gitaarhaaien als zeemonsters ook wel Jenny Hanivers genaamd.

Omdat onbekende diersoorten en uitgestorven diersoorten zoals de dodo erg populair waren zagen handige zeelieden en handelaren een kans om geld te verdienen. Niet alleen roggen maar ook andere diersoorten werden gebruikt om nieuwe en onbekende diersoorten te ‘creëerden’. Onderdelen van verschillende opgezette dieren werden aan elkaar geprepareerd en verkocht als nieuw ontdekte of uitgestorven diersoorten. De kopers konden de herkomst en het bestaan van deze diersoort moeilijk controleren. Op deze wijze zijn er vermoedelijk vele niet bestaande ‘diersoorten’ in omloop gekomen. De vraag blijft waarom het museum in Praag dit niet vermeldt.

YouTube als rariteitenkabinet

Rariteitenkabinetten behouden hun aantrekkingskracht. Vandaag de dag zie ik overeenkomst tussen de antieke rariteitenkabinetten met social media en specifiek YouTube. Op YouTube kan je een enorme verzameling van video’s vinden over werkelijk ieder onderwerp. Natuurlijk is niet alle informatie zeldzaam of speciaal. Toch herken ik een aantal kenmerken en doelstellingen van een rariteitenkabinet.

1. De YouTube-video’s die veel worden bekeken en likes krijgen zijn zeldzaam, speciaal of anders doordat iemand iets speciaals, opvallends of impactvol vertelt, toont of doet. Soms zijn dit bijzondere inzichten, kennis en vaardigheden. Soms zijn het in mijn ogen ‘domme of bizarre’ uitdagingen en gedrag gecombineerd met overdreven taalgebruik en intonatie. Sommige YouTubers delen privé momenten en informatie. Ze pronken met hun dure reizen, auto’s, juwelen en maken hun inkomsten openbaar. Alles om indruk te maken en extra views, likes en abonnees te krijgen.
2. Op YouTube is informatie vanuit en over (bijna) alle landen in de wereld te vinden. Je kan niet alleen kennis maken met andere landen en culturen. Je kan ook ‘andere werelden en subculturen’ in je eigen omgeving ontdekken. Subculturen waar je misschien nog nooit van had gehoord en die je in werkelijkheid nooit van dichtbij zal of wilt zien. Veel video’s worden voorzien van commentaar en uitleg, waardoor je zonder zelf deel te nemen kan leren van de ervaringen en ontdekkingen van anderen. Deze inzichten verbreden en verdiepen ons wereldbeeld.
3. De video’s van YouTube geven niet alleen een mooi wereldbeeld van vandaag de dag, maar ook van langer geleden. Zo leren de online afleveringen van De Wereld van Boudewijn Buch me niet alleen veel over ontdekkingsreizigers en het leven en de uitroeiing van de Dodo in de 17^de eeuw. Het brengt mij ook 27 jaar in de tijd terug toen ik deze afleveringen als 13 jarige bekeek. Ik zie de manier waarop de mensen zich kleden, de auto’s, de manier waarop mensen praatten. Het verleden komt letterlijk (weer) tot leven.
4. YouTubers en YouTube-video’s die grote aantallen volgers weten verzamelen en veel likes krijgen als persoon van bekendheid en status. Ze tonen hun kennis en of kunde en staan zelf vaak centraal. YouTubers schetsen hun eigen wereldbeeld met hun zorgvuldig samengestelde verzameling aan gedeelde video’s en beïnvloeden hiermee het wereldbeeld van anderen.

Observeren van menselijk gedrag en verbeeldingskracht

Een verschil met en een waardevolle aanvulling op het ‘oude’ concept van rariteitenkabinetten is dat YouTube zich niet achter ‘gesloten deuren’ bevindt, maar beschikbaar is voor iedereen met toegang tot het internet.  Een ander groot verschil is dat deze rariteitenverzamelingen niet alleen voorwerpen betreft maar vaak menselijk gedrag in de praktijk toont.

Een interessante vraag is in hoeverre YouTube net als de antieke rariteitenkabinetten de verbeeldingskracht prikkelt door het bieden van verrassende informatie en beelden. Of dat YouTube deze verbeeldingskracht juist beperkt of gedeeltelijk onnodig maakt door het zo overvloedig aanbieden van informatie en normaal verborgen of ontoegankelijke beelden en kennis.

Nieuwsgierigheid en kritisch denken

De Dodo die geen Dodo was en de wijze waarop YouTube en andere social media en zoekmachines onze nieuwsgierigheid prikkelen en sturen, onderstrepen voor mij het belang van de relatie tussen nieuwsgierigheid en kritisch denken. In een tijdperk waarin kennis overvloedig aanwezig is en actief op ons af wordt gevuurd is het van extra belang dat we weten wat ons eigen wereldbeeld is, wat ons werkelijk interesseert, hoe we betrouwbare kennis herkennen en hoe we voor ons relevante informatie selecteren en benutten om ons wereldbeeld bij te stellen waar nodig.

Voor een toelichting op de relatie tussen nieuwsgierigheid en kritisch denken verwijs ik graag naar de beschrijving van de houdingsaspecten van kritisch denken zoals beschreven op de website van het curriculum van de toekomst.

Een kritisch denker is van nature nieuwsgierig, wil goed geïnformeerd zijn en wil informatie ontvangen, ziet het belang van beredeneerd onderzoek en heeft vertrouwen in het eigen vermogen tot redeneren. Hij staat open voor verschillende wereldbeelden, heeft begrip voor de mening van anderen en is zich bewust van mogelijke persoonlijke vooroordelen. Daardoor is hij flexibel in het overwegen van alternatieven of meningen, zorgvuldig in het oordelen en bereid om eigen zienswijzen te heroverwegen of te herzien.

Wil je een rariteitenkabinet bezoeken?

Het bezichtigen van rariteitenkabinetten geeft je de kans om oog te hebben voor en te genieten van het kleine en de verhalen achter een voorwerp. Je leert over geschiedenis, de natuur, cultuur en wetenschap.

In Nederland zijn een aantal antieke en hedendaagse rariteitenkabinetten te bezoeken o.a. het rariteitenkabinet in Den Haag, Het Cromhouthuis in Amsterdam en het Westfries museum in Hoorn. De vele natuurhistorische musea in Nederland zijn in wezen grote rariteitenkabinetten.

Heb je geen zin een museumbezoek, maar ben je wel benieuwd naar rariteiten en mooie verhalen? Stap dan eens binnen bij een antiquair of antiquariaat binnen te stappen. Hier vind je vaak unieke voorwerpen met bij behorende verhalen die zeker tot de verbeelding spreken. Het biedt je de mogelijk om een kleine (of grotere) schat mee naar huis te nemen, tentoon te stellen en het bijbehorende verhaal met vrienden en bekenden te delen: in real life of op social media.

Vind ik leuk