Een wereld vol vragen

Vragen stellen is een onderdeel van ons ‘mens-zijn’ en geeft vorm aan ons leven. Het verbindt ons met anderen en met onszelf wanneer we open staan voor oprechte vragen.

Begrijp je iets niet, wil je iets weten? Voordat je het in de gaten hebt, stel je jezelf in een razendsnel tempo allerlei vragen, controleer je over welke kennis je al beschikt en welke informatie of kennis je nog nodig hebt. Vragen stellen aan anderen is een van de meest beproefde manieren om snel aan kennis te komen. Het helpt je om in interactie met anderen inzicht te krijgen, orde te scheppen, betekenis te zoeken en bevestiging of juist weerwoord te vinden voor je eigen antwoorden en ideeën. Op basis van deze informatie en kennis kan je vervolgens nieuwe en betere vragen stellen, gerichter kennis vergaren, opnieuw richting bepalen, ideeën bijstellen, keuzes maken en vervolgstappen nemen; een proces van continue verbetering en een leven lang leren.

Vragen geven vorm aan ons leven

Als je online naar quotes zoekt over het stellen van vragen, houdt de lijst met quotes niet op. Echt verwonderlijk is dit niet. Het stellen en ontvangen van praktische dagelijkse vragen tot levensvragen die er echt toe doen houdt ons continu bezig; overdag en soms zelfs ‘s nachts. Lig jij wel eens wakker met een hoofd vol vragen? Of word je in je dromen verrast door vragen of vraagstukken die je overdag vermeed?

Wanneer een vraag eenmaal is gesteld kan je hem niet meer ongedaan maken. Soms wens je dat je jezelf of een ander nooit die ene vraag had gesteld, want zelfinzicht of een reality check kan soms hard aankomen en ons (zelf)vertrouwen doen wankelen.

“You don’t want a million answers as much as you want a few forever questions. The questions are diamonds you hold in the light. Study a life time and you see different colors from the same jewel.”- Richard Bach

Een vraag en met name een onbeantwoorde vraag kan je uren, dagen, weken, jaren, soms zelf een leven lang bijblijven. Dit kan zwaar en frustrerend zijn, maar ook een onuitputtelijke bron vormen van inspiratie en energie. Vragen stellen kan resulteren in mooie, belangrijke, verrassende en grappige inzichten, innovaties en creaties en natuurlijk in alle noodzakelijke, dagelijkse leer- en keuzemomenten.

Ik ben fan van vragen stellen. Wetenschap zou niet bestaan als we niet nieuwsgierig waren en onszelf geen vragen stelden. Filosofie heeft het stellen van de juiste vragen tot een kunst verheven. Kunst zelf verleidt ons tot het stellen van vragen aan onszelf en anderen. Kleine kinderen zijn echte kunstenaars in het blijven stellen van de waaromvraag.

Vragen stellen en vragen gesteld krijgen; je ontkomt er niet aan!

Stel je eens voor: een dokter, journalist, docent, psycholoog, architect, kapper, of helpdeskmedewerker die geen vragen stelt. Een spelletje spelen zonder vragen? Een boek lezen of een film kijken die geen vragen oproept? Bel je een internetprovider of de belastingdienst dan kom je prompt in een keuzemenu opgebouwd uit vragen. Ben je student en maak je tentamens, dan bereid je je voor op vragen. Een rijbewijs halen? Een telefoonabonnement afsluiten? Een eerste date? Bereid je maar voor op heel veel vragen.

Vragen staat vrij!?

Er zijn veel Nederlandse spreekwoorden die het stellen van vragen stimuleren of het belang ervan benadrukken.

• Door vragen wordt men wijs. Domme vragen bestaan niet.
• Vragen staat vrij. Of Vragen kost geen geld.
• Als de boeren niet meer klagen en de pastoors niet meer vragen, dan nadert het einde der dagen.

Toch wordt vragen stellen niet altijd gewaardeerd. Door vragen te stellen zoals: Waarom doen we dit op deze manier en waarom kan het niet anders? bevraag je de reeds gemaakte keuzes en de status quo. Een kritische vraag is vaak de start van een mogelijke verandering en daarmee een bedreiging voor de huidige machtsverhoudingen. En als mensen ergens niet van houden dan is het wel van verlies van macht en controle. Het resultaat is vaak een ontwijkende, defensieve of zelfs afstraffende houding ten opzichte van de vragensteller.

Het risico van vragen stellen

Vragen stellen is de basis voor kennisontwikkeling en wijsheid en kan tot de mooiste inzichten en ontdekkingen leiden, maar is niet zonder risico. Dit risico hebben we allen al op jonge leeftijd ervaren. Meer negatieve spreekwoorden over het stellen van vragen illustreren bekende manieren om kritisch denkende en nieuwsgierige kinderen de mond te snoeren.

• Kinderen die vragen worden overgeslagen.
• Naar de bekende weg vragen.
• Een gek kan meer vragen stellen dan honderd wijzen kunnen beantwoorden.

Het hemd van het lijf vragen en ‘ongepaste’ vragen

Een interessant vierde spreekwoord is ‘het hemd van het lijf vragen’. De betekenis van dit spreekwoord is volgens het cultureel woordenboek: heel nieuwsgierig en bijna ongepast indringen in iemands privésfeer.

Openheid vragen over onderwerpen die mensen liever voor zichzelf houden kan mensen confronteren met hun eigen gedrag, twijfel, angst, behoefte aan controle, ‘afwijkende’ of dubbele moraal, faalbaarheid of onwetendheid; stuk voor stuk menselijk en herkenbaar gedrag. Het zichtbaar maken van dit gedrag roept echter vaak schaamte, ontwijkend gedrag en soms zelfs agressie op.

Maar wanneer is iets privé en ongepast om naar te vragen? Het afkappen of het vermijden van de dialoog door gevoelige onderwerpen als privé, traditie of niet relevant voor de discussie te bestempelen staat mijns inziens het oplossen van misverstanden, onenigheid en vastgelopen discussies in de weg.

Complexe vraagstukken

We weten inmiddels allemaal dat onze samenleving geconfronteerd wordt door steeds meer complexe vraagstukken. Maar wanneer is een vraagstuk nu eigenlijk complex? Ik gebruik hieronder de definitie van whicked problems van Arno Korsten.

Bij wicked problems is er meestal sprake van “urgente problemen waarbij complexiteit en onzekerheid in cognitief en normatief opzicht domineren. Cognitieve onzekerheid verwijst naar gebrek aan kennis en overeenstemming over wat wel bekend is in het netwerk van partijen die te maken hebben met het probleem. Normatieve onzekerheid verwijst naar verschil van mening. Niet alleen in diagnostisch perspectief maar ook in handelingsopzicht zijn er verschillen van mening. ‘De kijk op de zaak’ is tussen actoren dus niet gelijk”. (Arno Korsten, 2016).

Het zijn deze wicked problems die de emoties regelmatig hoog doen opwaaien en in wij-zij discussies en zwart-wit oplossingen verzanden. Deze vraagstukken vragen om kritisch denken, nieuw, anders en belangenoverstijgend denken en creatieve ideeën en oplossingen. Maar vooral ook om verbinding tussen de verschillende actoren die allen onderdeel zijn van zowel het probleem als de oplossing. Makkelijker gezegd dan gedaan. Het gaat in deze zaken immers haast nooit alleen om ratio, maar ook of juist om emotie.

Wanneer we emotioneel reageren maken we de discussie zelf privé

Mijns inziens zijn juist het inzichtelijk en bespreekbaar maken van bepaalde ‘privézaken’ en de daarvoor noodzakelijke zelfreflectie randvoorwaarden om de aanwezige emoties te kunnen plaatsen, begrijpen, respecteren en mogelijk af te zwakken of om te buigen.

Het verwoorden van de essentie van een vraagstuk, waarin iedereen zich herkent, bereik je niet door enkel over informatie, feiten en kennis te spreken. Zelfs wanneer je mensen op basis van feiten weet te overtuigen, kan het zijn dat ze zich niet werkelijk geraakt voelen door de argumenten en zich daardoor enkel rationeel, maar niet emotioneel verbinden aan een oplossing.

Het aangaan van het gesprek over emoties en ‘privézaken’ vraagt om een ‘open, veilige’ ruimte waarin mensen zich open durven te stellen voor zichzelf en elkaar. Het is aan ons om samen deze ‘open, veilige’ ruimte te creëren en zo elkaar moed te geven om dichter tot onszelf en elkaar te komen. En dat begint – hoe belegen dat intussen ook mag klinken – bij onszelf: door oprecht nieuwsgierig te zijn naar waarom wijzelf en anderen doen wat we doen.

“Wat ons leven vormgeeft zijn de vragen die we ons stellen, weigeren te stellen of nooit aan denken om te stellen.”

– Sam Keen

Nieuwsgierig zijn naar het eigen gedrag

De quote van Sam Keen raakt mij, omdat deze het zo duidelijk maakt dat we onszelf graag beschermen door juist de wezenlijke vragen over de motivatie voor ons eigen gedrag te ontwijken. Het vergt moed om de eigen angst te in de ogen te kijken en te doen wat ‘juist’ is.

De vraag die ik mezelf vaker wil stellen is: waarom doe ik dit? Wat levert dit gedrag mij werkelijk op? In mijn geval betekent dit mijn eigen angst voor een gebrek aan verbondenheid en openheid onder ogen zien. Hiervoor moet ik accepteren dat alles in interactie gebeurt. Ik kan mijzelf aanpassen en mijn eigen grenzen verleggen om anderen te bewijzen dat ik betrouwbaar ben en hun mening en behoeften belangrijk vind. In ruil voor mijn aangepaste gedrag hoop en verwacht ik vertrouwen en openheid van de ander terug. Dat deze aanpak niet altijd oplevert wat ik hoop zal je niet verrassen.

Openheid en verbondenheid kan je niet afdwingen

Ik kan aan een veilige omgeving bijdragen, maar een gevoel van veiligheid en openheid valt niet af te dwingen, zelfs niet met de beste intenties. Door veiligheid proberen af te dwingen door mezelf op onhoudbare wijze aan te passen beperk ik juist de veiligheid van mezelf en de ander. Ik heb dus geduld nodig en acceptatie dat niet iedereen klaar is om zichzelf open op te stellen.

Anderen nieuwsgierig maken door prikkelende vragen te stellen zonder direct een antwoord te verwachten, dat kan wel. Een geweldig voorbeeld hiervan is onderstaande, bekende video en methode All that we share waarin mensen aan de hand van persoonlijke en prikkelende vragen zich in een groep met onbekenden open opstellen en elkaar beter leren kennen.

Je weet niet zeker wie zich in deze setting wel of niet open en kwetsbaar opstellen. Je ziet wel dat openheid de deelnemers een gevoel van verbondenheid, vertrouwen en moed geeft om zelf ook open te zijn, mogelijk meer open dan ze zelf vooraf hadden verwacht. Het gaat dus niet alleen om acceptatie van wat er (nog) niet is, maar ook om het hebben van vertrouwen dat het mogelijk is, als je maar geduld hebt.

Welke vraag weiger jij jezelf te stellen?

We leven in een wereld vol vragen. Welke vraag weiger jij jezelf te stellen? Wat heb jij onder ogen te zien? Ik hoor het graag van je in de comments hieronder of via de mail: danae.bodewes@fontys.nl

Vind ik leuk